Merkez bankalarının görevleri nelerdir? Ekonomiye etkileri nedir?

Anahtar Bilgiler

• Merkez bankası olarak tanımlanan ilk banka, 17. yüzyılda kurulan İsveç - Riksbank'tır. 
  
  
• Merkez bankaları, fiyat istikrarını korumaya, enflasyonu yönetmeye, para arzını planlamaya odaklanan, bağımsızlığı önemli olan finansal kuruluşlardır. 
  
  
• ABD Merkez Bankası Fed, gelişmiş ekonomi merkez bankalarına örnek gösterilebilirken TCMB, gelişmekte olan ülke merkez bankaları arasında sayılır.

Selam Paparalı! Bugün odağımızda bir ülkenin ekonomisi için olmazsa olmazların başında gelen bir kurum var. Evet, tahmin edebileceğin üzere merkez bankalarından söz ediyoruz. Peki, merkez bankalarını bu kadar önemli kılan ne? Merkez bankası nedir, neden önemlidir, görevleri nelerdir? Adını en sık duyduğumuz merkez bankalarından biri olan Fed ne iş yapar? Politika faizi ve para politikası araçları nelerdir? Merak etme, Papara Invest Blog'da tüm bu soruların yanıtları var. Hazırsan, merkez bankalarının önemini birlikte kavramaya başlayalım! 😎

Merkez bankası nedir? Merkez bankasının görevleri nelerdir?

En kısa tanımıyla merkez bankası, para politikalarının belirlenmesinden ve bir ülkedeki bankaların faaliyet biçimlerinin düzenlenmesinden sorumlu bir finansal kuruluştur. Merkez bankaları, genellikle bir ülkenin veya ülkeler grubunun para üretimi, kredi üretimi ve bu iki finansal aracın dağıtımından sorumludur. Merkez bankaları, kavramın doğası gereği piyasa temelli olmayan, rekabet etmeyen kuruluşlardır. Ulusal olsalar da hükümet kurumu sayılmazlar, zira merkez bankalarının bağımsız olması gerekir. Bu konuya ilerleyen başlıklarda değineceğiz. Merkez bankaları hükümet kurumları olmasalar da işleyişleri yasalarla belirlenir. Her ülke veya ülke grubunda bir adet merkez bankası bulunur. Türkiye’nin merkez bankası Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB), Avrupa ekonomik alanının merkez bankası Avrupa Merkez Bankası (ECB) ve ABD’nin merkez bankası Fed’dir. 

Merkez bankalarının ve merkez bankacılığının tarihi en az 17. yüzyıla, merkez bankası olarak tanımlanan ilk kurum olan İsveç Riksbank’ın kuruluşuna kadar uzanır. Merkez bankaları, temelde ülkelerin veya ekonomik bölgelerin para otoriteleri olarak görev alır. Bu açıdan merkez bankaları ilgili ulusun para arzını kontrol eder. Para basan ve kredi / tahvil faizlerini belirleyen merkez bankalarının temel amacı, fiyat istikrarını sağlamaktır. Merkez bankaları para politikası başta olmak üzere çeşitli politika araçlarını kullanarak ülkelerin ekonomik stratejilerine yön verir. Örneğin enflasyondan kaçınmak ve büyümeyi yavaşlatmak için politika faizleri artırılır; tam tersi senaryoda ise faizler olabildiğince düşünülerek para arzı artırılır. Merkez bankalarının hamleleri, ekonomiklerin büyümesini, endüstriyel faaliyetlerin devamlılığını ve tüketici talebinin seyrini belirler. Merkez bankaları ülkelerin rezervlerini biriktirir ve korur ve bu yönüyle de ülkedeki diğer finansal kuruluşların sağlıklı işleyişinde bir sigorta görevi görür. Ekonomide işler ters gittiğinde, finansal sistemin devamlılığı için merkez bankaları devreye girer ve acil durum kredisi gibi araçlarla ekonomik krizlerin aşılmasında öncü rol oynar. 

Merkez bankası bağımsızlığı neden önemli?

Merkez bankası bağımsızlığı, bir ülkenin merkez bankasının politika kararlarını alırken ve uygularken siyasi otoritelerden, hükümetten veya iş dünyasından bağımsız hareket edebilme yeteneğidir. Merkez bankaları hükümetlerden bağımsız olduklarında, işlevlerini yerine getirme konusunda daha özgür olur. Aksi hâlde siyasi çıkarlar, beklentiler, talepler; para politikası kararlarını da etkileyerek “bilimsel olanın” uygulanmasını engelleyebilir. Merkez bankaları, iktisat biliminden köklenen merkez bankacılığı geleneğini sürdürür ve teorileri pratiğe dönüştürür. Herhangi bir güç odağının bu süreci etkilemesi, rasyonelden sapma anlamına gelebilir. İşte tam bu yüzden, merkez bankalarının bağımsızlığı önemlidir.

ABD merkez bankası Fed nasıl çalışır? 

ABD’de merkez bankası, Fed olarak kısaltılır. Fed, Federal Rezerv Sistemi’nin özel kısaltmasıdır. 1913’te Federal Rezerv Yasası’yla oluşturulan Fed, finansal sistemin istikrarını teşvik etmek için çalışır. Fed’in organizasyon şeması, ABD’deki eyalet sistemi sebebiyle de diğer merkez bankalarından farklıdır. Guvernörler Kurulu, Fed’in ABD Başkanı tarafından atanan ve Senato tarafından onaylanan 7 üyeden oluşan merkez yönetimidir. Bunun yanı sıra ABD’nin 12 büyük şehrinde (New York, San Francisco, Chicago gibi) bölgesel yönetimler bulunur. ABD merkez bankasında para politikasını Federal Açık Piyasa Komitesi (FOMC) belirler. Bu komite, 7 guvernörün yanı sıra bölgesel Fed bankalarının dönüşümlü bir biçimde göreve gelen 5 başkanını içerir. Ayrıca FOMC’de New York Fed Başkanı daima bulunur. Fed’in temel araçları, aşağıdaki gibi sıralanır:

• Açık piyasa operasyonları: Fed, ABD’de Hazine tahvillerini ihraç eder ve geri alır. 
• Faiz oranı: Interest rate olarak bilinen faiz oranı, Fed’in ABD’deki faal bankaları kısa dönemli kredilerde uyguladığı faizi tanımlar. Faiz oranını artırmak kredi talebini azaltır ve likiditeyi aşağı çeker; para politikasının sıkılaştırılması anlamına gelir. 

• Rezerv oranı: 2020’den bu yana uygulanmasa da Fed, ABD’deki bankaların rezervlerinde tutmak ve kredi olarak vermemek zorunda olduğu yüzdelik miktarı da belirleme gücünü elinde bulundurur. 

ABD Merkez Bankası olan Fed’in en önemli organı kabul edilen FOMC, faiz oranını belirlemek için her altı haftada bir, yani yılda 8 kez bir araya gelir. Bu toplantılardan önce enflasyon, işsizlik, büyüme, tüketici harcamaları gibi veriler analiz edilir ve ABD ekonomisinin gidişatına dair bilgiler değerlendirilir. Fed üyeleri toplantılarda bu veriler ışığında para politikasının yönü konusunda tartışmalar yürütür. Ardından 12 Fed görevlisi tarafından verilen oylarla o toplantıdan çıkacak faiz kararı belirlenir. Karar belirleme sonrasında Fed, bir açıklama yayımlar. İlerleyen saatlerde de Fed Başkanı, basın mensuplarının sorularını yanıtlamak üzere bir basın toplantısı düzenler. 

Merkez bankalarının ekonomiye etkileri nelerdir?

Uluslararası Para Fonu’nun (IMF) anlatımına göre merkez bankaları, para politikasını ekonomik sarsıntıları yönetmek ve fiyat istikrarını sağlamak için kullanır. Merkez bankaları, ülkelerin temel ekonomik göstergelerini takip ederek bu göstergelerin yönüne göre karar alarak enflasyon kontrolü sağlar. Para arzından da sorumlu olan merkez bankaları, bunu gerçekleştirmek için açık piyasada menkul kıymet alım satımı yapar. Merkez bankalarının tüm politika kararları, ekonomik aktiviteyi etkiler. Merkez bankaları düzenli olarak faiz artışlarına gittiğinde enflasyon düşürülmesi için adımlar atıldığı, bu sayede tüketici talebinin baskılandığı düşünülebilir. Para politikasında sıkılaşma, faiz oranı artışıyla sağlanırken merkez bankaları para politikasını gevşetmek ve ülkede büyüme temelli bir yön sağlamak için faiz oranlarını düşürme yoluna gider. 

Faiz artışları ve faiz indirimlerinin piyasalara etkisi

Papara Invest’i yakından takip ediyorsan ilgili yazılarda bu konuya sıkça değindiğimizi görmüşsündür Paparalı. Dolayısıyla bu bölümü biraz daha kısa tutmayı, yalnızca dinamikleri ve mekanikleri anlatmayı hedefliyoruz. 

• Faiz artışı, kredi maliyetlerinin artmasına, para arzının daralmasına, şirketlerin ve bireylerin harcama ve yatırımlarını kısmasına neden olur. Tahvil faizleri artarken, tahvil fiyatları düşer. Faiz artışları, ülkelerin yerel para birimlerinin değerindeki artışı da beraberinde getirir. Faiz artışlarının nihai amacı, “ısınan ekonomiyi” soğutmaktır. Başka bir deyişle faiz artışı, dezenflasyonu sağlar. 
• Faiz indirimi ise yukarıdaki denklemin tam tersine karşılık gelir. Kredi maliyetleri azalır, harcamalar ve yatırımlar artar. Borsa, kârlılık beklentisiyle yukarı yönlü hareket eder. Tahvil faizleri düşerken tahvil fiyatları artar. Yerel para biriminin değeri ise düşer, yani devalüe olur. Uzun süre uygulanan düşük faiz politikası, enflasyondaki artışa sebep olurken, bir yandan da büyümeyi artırır. 

Para politikası araçları nelerdir?

Merkez bankalarının sahip olduğu tek politika aracı politika faizi veya fonlama faizi değildir. Merkez bankaları, açık piyasalarda tahvil alıp satarak likiditeyi kontrol eder. Rezerv ya da zorunlu karşılık oranı (ZK oranı), bankaların tutması gereken rezerv miktarını belirler ve merkez bankaları tarafından kontrol edilir. Bu sayede kredi hacimlerinin sınırları belirlenir. Merkez bankası araç setinde yer alan reeskont ve iskonto faiz oranları ise ilgili ülkede faaliyet gösteren bankaların merkez bankasından borçlanma maliyetini belirler. 

Bu politika araçlarının yanı sıra merkez bankaları, sözlü rehberliği de bir araç olarak kullanabilir. Merkez bankaları, belirli ve şeffaf bir iletişim stratejisi ışığında ülkelerdeki ekonomik beklentileri yönetebilir. Merkez bankası yetkililerinin yapacağı tüm açıklamalar, piyasa yönlendirmesi niteliği taşır. 

Fed politikalarının Türkiye ekonomisine yansımaları

ABD Merkez Bankası Fed, dünyanın en güçlü merkez bankası sayılır. Doların yöneticisi olduğu için Fed’in attığı her politika adımı veya yaptığı her yönlendirme, gelişmekte olan piyasalarda, yani Türkiye gibi ekonomilerde belirli etkiler yaratır. Küresel piyasa dinamiklerinin yönlendiricisi konumundaki Fed’in tavrının Türkiye’nin ekonomisini nasıl etkilediğini anlamak için de yalnızca iki gösterge üzerinden gidelim.

Fed faiz artırırsa ve sıkılaşmayı önceliklendiren bir para politikası izlerse: 

• Doların değerinin artmasına sebep olur. Güçlü dolar, TL gibi gelişmekte olan piyasa para birimlerinde zayıflamayı beraberinde getirir. 
• Öte yandan gelişmekte olan piyasalardaki şirketler ve hatta hükümetler, dolar cinsinden borçlanır. Doların değerinin artması, borçlanma maliyetlerinin ve dış borç maliyetinin artmasına neden olur; zira Fed bu borçlara uygulanacak faizi de belirler.
• Doların değerlenmesi, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın rezerv ihtiyacını artırır. Zira dolara erişim zorlaşır. 
• Ayrıca dolar güçlendikçe gelişmekte olan piyasalar yabancı yatırımcılar için daha az cazip hâle gelir.
• Döviz kurundaki artış, döviz kuru geçişkenliği olarak bilinen bir döviz kuru etkisine de yol açar.
• Döviz kuru geçişkenliği, enflasyonist baskı anlamına gelir. Zira güçlenen dolar, üreticilerin maliyetlerini artırır ve bu da iç ekonomideki fiyatlara yansır. 

Şayet Fed faiz indirimlerine gider ve para politikasını gevşetirse: 

• Dolar zayıflar. TCMB, TL’nin değerlenmesini hedefleyen bir program yürütüyorsa, zayıflayan dolar, TL’nin daha değerli hâle gelmesini sağlar. 
• TL’nin daha değerli hâle gelmesi, Türkiye’ye yabancı sermaye girişini de teşvik eder, çünkü gelişmekte olan piyasa ekonomileri, carry trade ve portföy yatırımı gibi fırsatlarla yabancı yatırımcılar için daha cazip hâle gelir. 
• Zayıflayan dolar, dış borçlanma maliyetlerinin azalmasını, dolayısıyla dış finansmana erişimin kolaylaşmasını sağlar. 
• TL’nin lehine olan bu gelişmeler, borsada da yükselişi beraberinde getirebilir. 

Bonus: Merkez bankası dijital para birimleri

Merkez bankalarının temel işlevlerinden ve tarihinden söz etmişken, merkez bankacılığında geleceğe yönelik trendlerden en az birini konuya dâhil etmemek olmaz dedik Paparalı. CBDC kavramını hiç duydun mu? Dijital varlıkların yaygınlaşması ve blokzinciri gibi teknolojilerin günlük hayata yerleşmesiyle, merkez bankaları da bu konuda pilot çalışmalar yürütmeye başladı. Central bank digital currency olarak tanımlanan ve Türkçes, “merkez bankası dijital para birimi” olan CBDC’ler, merkez bankalarının dijital ekonomiye uyum sağlamak için takip ettiği trendlerin başında geliyor. 

Blokzincirinin merkeziyetsiz doğasıyla uyuşmadığı açısından eleştirilen kavramlardan biri olan CBDC; tamamen takip edilebilir, hızlı, kolay finansal işlemleri yaygınlaştırmak için yerel para biriminin birebir eşleniğinin dijital ortamda dolaşıma girmesini öngörür. Bu konuyla ilgili ayrıntıları merak ediyorsan, Papara Invest’i takip etmeye devam et.

Merkez bankalarının çalışma mekanizmalarına, merkez bankalarının önemine, Fed’in çalışma sistemine, merkez bankası kararlarının önemine dair pek çok bilgiyi tek yazıda topladık. Dileriz bu yazı sana yardımcı olmuştur Paparalı! Fed ve TCMB kararlarını yakından takip ederken bu bilgileri kullanmayı unutma!