Borsa tarihinden 4 önemli olay: Great Depression, Black Monday, Dot Com Bubble ve Great Recession

Anahtar Bilgiler 

• Borsa tarihindeki 4 önemli olay, Büyük Buhran, Kara Pazartesi, Dot Com Balonu ve Büyük Resesyon olarak sıralanabilir.  

• Yatırımcılarda korku ve panik oluştuğunda ve piyasa güveni sarsıldığında, borsalarda çökme yaşanması olasıdır.  

• Borsalarda yaşanan güçlü kayıplar, ülke ve bölge ekonomilerini etkiler.  

Paparalı! Şimdiye dek bu bölümde borsa ve yatırımcılığa dair birçok kavram tanıdın, öğrendin. Tanımların ve kavramların ötesinde, yaşanmışlıkların da önemli olduğunu düşünüyoruz. Bu sebeple, bu yazıda Amerikan borsalarında büyük gerilemelere sebep olan 4 önemli olayın tarihsel arka planını ve sonrasında yaşananları bu yazıda özetleyeceğiz.  

Başlıkta da gördüğün üzere, söz edeceğimiz olaylar şöyle sıralanıyor: Great Depression, Black Monday, Dot Com Bubble ve Great Recession.  

Borsalarda yaşanan çökmeler, yatırımcıları korku ve panik duygusuyla hareket etmeye yönlendiren ekonomik olayların sonucu olarak karşımıza çıkar. Bu olayların geri döndürülmesi ve borsaların olaydan önceki durumuna kavuşması zaman alır. Ayrıca yatırımcıların ve şirketlerin gördüğü zararlar, diğer ülke ekonomilerini de etkiler.  

ABD’deki borsa krizlerinin belgelenmiş ilk örneklerine 19. yüzyılın başlarında yaşanır. İlk örnek ise 1819 Paniği olarak adlandırılan olaydır. Pamuk fiyatlarında yaşanan bir çöküş, toprak, emtia ve hisse senetlerinde aşağı spekülasyonlardan güç bulan ve 3 yıl sürecek bir ekonomik krizi tetiklemiştir. Fakat küresel ekonomik tarihte anılan gerilemelerin en önemlilerinden arasında, Büyük Buhran sayılır. Hazırsan Büyük Buhran’la başlayalım! 

Büyük Buhran 

Kara Perşembe’nin yol açtığı kriz, küresel etkileri olacak bir ekonomik krizi tetikledi. 1929’da Wall Street’in çöküşünden önce, hisse senedi fiyatları eşi görülmemiş seviyelere yükseldi. Yıllar içinde 6 kat artan Dow Jones Endüstri Ortalaması, Kara Perşembe olarak bilinen 24 Ekim 1929’da %21 düşüş yaşadı. Başlayan satış paniği, 28 Ekim’de yaşanan ve Dow’a %13 değer kaybettiren Kara Salı’yı da beraberinde getirdi. Bu arka arkaya gelişmeler, 1932’ye kadar sürdü ve hisse senetleri bu dönemde değerlerinin %90’ını kaybetti. Bu dönem Büyük Buhran olarak adlandırıldı. Dow’da iyileşme 1954’e kadar tamamlanmadı.  

• Neden? Olayın temel sebebinin, 1929’a gelindiğinde yüzlerce elektrik şirketinin, Amerikan endüstrisinin yaklaşık üçte ikisini kontrol eden holding şirketleri olarak birleştirilmesi ve bu yapıların yan kuruluşların faturalandırılması ve şişirilmiş mülk değerleri içeren hileli muhasebe faaliyetleri gibi haksız uygulamalarda bulunması olduğu bilinir. Ayrıca birçok endüstride çelik, demir ve dayanıklı mal arz fazlasına neden olan aşırı üretimin ve tarımsal durgunluğun bu olayın tetikleyicileri arasında yer aldığı düşünülür.   

• Sonuçlar: Çöküşün sonunda piyasanın 30 milyar dolar değer kaybettiği bilinir. Ayrıca borsa çöküşünün, 15 milyon Amerikalının işini kaybetmesine ve ülkedeki bankaların yarısının batmasıyla Büyük Buhran’a yol açtığı, üretimin yarı yarıya düştüğü belirtilir. 

Kara Pazartesi 

19 Ekim 1987’de yaşanan Kara Pazartesi, Dow Jones Endüstri Endeksi’nin tek bir işlem gününde neredeyse %22 değer kaybettiği bir olayı adlandırır. Küresel borsalardaki düşüşün başlangıcı olan olay, finans tarihinin en kötü şöhretli günlerinden biridir.  

• Neden? Büyük borsa düşüşünün nedeni, tek bir olaya atfedilemese de birden çok gelişmeyle ilişkilendirilebilir. Yatırımcılar arasında panik ortamı yaratmayı tetikleyen olayların başında, ABD’nin ticaret açığının diğer ülkelere göre genişlemesi yer alır. Öte yandan o dönemde program ticareti ya da otomatik ticaret olarak da adlandırılan ve insan kararlarını denklemden çıkaran, alım veya satım emirlerini belirli hisse senetlerinin fiyat seviyelerine göre oluşturan bilgisayarlı ticaretin birkaç Wall Street firmasında uygulanmaya başlaması da sebepler arasında sayılır. Ayrıca petrol arzını kesintiye uğratmakla tehdit eden Kuveyt ve İran arasındaki soğukluk gibi krizlerin de yatırımcıları tedirgin ettiği bilinir. 

• Sonuçlar: Kara Pazartesi, devre kesicilerin uygulandığı ilk borsa çöküşü oldu. Yine de Kara Pazartesi’nin ardından 1929’daki çöküşe kıyasla çok daha hızlı toparlanma yaşandı. Dow üç işlem gününde 288 puanı geri kazandı, 1989’da ise tüm kayıpları geri aldı. ABD ekonomisi bu durumdan neredeyse hiç etkilenmedi. ABD merkez bankası Fed’in zor durumda olan şirketlere likidite sağlayabileceğine yönelik sinyal vermesi, piyasalarda gerekli güveni sağladı. Yatırımcılar, Kara Pazartesi gibi tek günlük bir çöküşten, piyasa riskini azaltmak için portföyünü çeşitlendirmesi gerektiğini öğretti.   

Dot Com Balonu 

Türkçede dot com balonu olarak bilinen dot com bubble, 1990’ların sonundan itibaren ABD’de teknoloji şirketlerinin hisse senedi değerlerinin aşırı yükselmesiyle yaşanan bir krizdi. Teknoloji ağırlıklı Nasdaq endeksi 1995 ve 2000 yılları arasında 1.000’in altındaki değerinden 5 binin üzerine çıktı. 2000’e gelindiğinde işler değişmeye başladı ve 2001 ve 2022’de “balon patladı.” Nasdaq, 4 Ekim 2002’de %76,81 düşüşle 1.139,90 puana kadar geriledi. 

• Neden? İnternet balonu olarak da adlandırılan dot com bubble, startup’lar için risk sermayesi fonlarının bolluğunun, teknoloji şirketlerinin kâr etmedeki başarısızlığının ve genel trendlere göre yükselen yatırım alışkanlıklarının bir kombinasyonu olarak ortaya çıktı. Sermaye piyasaları sektöre hızla para savururken, girişimler hızla büyümek için rekabet içindeydi. Tescilli teknolojisi olmayan şirketler, rekabet avantajı elde edebilmek için pazarlamaya servetler harcamaya başladı. Bazı girişimler bütçelerinin %90’ının pazarlama faaliyetlerine ayırdı. Gelir ve kârlar ise bekleneni vermedi, hatta bazı şirketler final ürünlerine bile erişemedi. Buna rağmen fiyatlarını bir günde üçe ve dörde katlayan halka arzlarla borsada işlem görmeye başladı ve bu durum yatırımcıların boğa piyasasına yol açan bir satın alma trendine sürüklenmesini beraberinde getirdi. 

• Sonuçlar: 10 Mart 2000’de 5.048 ile zirvesini gören Nasdaq endeksi, 4 Ekim 2002’de %76,81 düşüşle 1.139,90’a düştü. 2001’in sonunda internet ve teknoloji şirketlerinin birçoğu iflas etti. Cisco, Intel, Oracle gibi şirketlerin hisse senetleri dahi değerlerinin %80’inden fazlasını kaybetti.  Bu dönemde Amazon ve eBay gibi perakende şirketleri hayatta kalabildi.  

Büyük Durgunluk (Great Recession) 

2000’li yılların sonlarındaki sert ekonomik gerilemeye işaret eden Great Recession, ABD merkezli olarak başlasa da tüm dünyaya yayıldı. Büyük Buhran’dan bu yana yaşanan en büyük gerileme olarak kabul edilen bu olay, ABD konut piyasasının yükselişten düşüşe geçmesiyle başladı ve ipoteğe dayalı çok sayıda menkul kıymet önemli ölçüde değer kaybetti.  

• Neden? Mali Kriz Soruşturma Komisyonu tarafından 2011’de yayımlanan raporda, hükümetin finans sektöründe düzenlemedeki başarısızlığından söz edildi. Fed, konut kredilerini engelleyemedi. Öte yandan finansal şirketler çok fazla risk aldı. Konut piyasasında düşük faizli krediler, geri ödeyemeyen tüketicilere verildi ve bu durum varlık balonları yarattı. Konut fiyatları düştü, aşırı borçlanma arttı. İpoteğe dayalı (mortgage-backed) menkul kıymetler piyasası yaşananlardan olumsuz etkilendi. 

• Sonuçlar: Büyük Durgunluk dönemine girildikten sonra federal otoriteler oldukça sıkı mali, parasal ve düzenleyici politikalar geliştirdi. Lehman Brothers bankası, 600 milyar ABD dolarından fazla varlık içeren büyük bir iflas başvurusunda bulundu. Ayrıca elinde çok miktarda yüksek riskli konut kredisi tutan yatırım bankalarından Bear Stearns iflas etti. Bu gelişmeler Dow Jones Endüstri ortalamasında %4,5’lik bir düşüşü tetikledi. ABD Kongresi 700 milyar dolarlık bir kurtarma paketi onayladı. ABD’deki kriz kısa sürede Avrupa’ya sıçradı, İzlanda’da 3 büyük banka iflas etti.  

Paparalı, dileriz çıktığımız bu kısa tarihsel yolculuğu sevmişsindir.  

Belki de anlatılan olaylarla bugün yaşananlar arasında benzerlikler kurduğun, ekonomide tarihin bir tekrar hâlinde olduğuna dair düşündüğün olmuştur. Büyük krizlerin etkilerinin uzun soluklu olduğunu, onarmanın ve geri döndürmenin güçlü politikalar gerektirdiğini, krize ev sahipliği yapan ülke ekonomisi büyükse, yaşananların dünya çapında etkileri olduğunu görmüşsündür. Ekonomide dengelerin her şeyi belirlediğini fark etmişsindir.