Borsa manipülasyonları nasıl anlaşılır? Dikkat edilmesi gereken işaretler

Anahtar Bilgiler

• Denetimin ve regülasyonun en yüksek olduğu alanlardan biri olsa da borsalar ve piyasalar, bazen manipülasyonlarla karşılaşabilir.
  
  
• En çok tercih edilen manipülasyon yöntemleri şişir ve boşalt (pump & dump), wash trading, cornering ve spoofing olarak sıralanabilir.
  
  
• Yatırımcılar, finansal okuryazarlıklarını artırarak, KAP ve haber kaynaklarını düzenli takip ederek, hisse senedi analistleri ile fenomenlerin önerdiği hisselere temkinli yaklaşarak ve stop-loss gibi emir türlerini kullanarak risklerini yönetebilir, böylece manipülatif işlemlerden kaçınabilir.

Selam Paparalı! Borsa ve yatırımcılık her ne kadar regüle edilen, yani finansal otoriteler tarafından düzenlenen sektör ve iş alanları olsa da, borsada işlem yapmak için belirli uygunluk testlerini aşarak aracı kuruluşlarda hesap açmak gerekse de, borsalar haksız kazanç sağlamak isteyen kimseler tarafından manipüle edilebiliyor. Tamamen şeffaflığa ve güvene dayalı olması gereken borsa hareketleri, bu şeffaflık ve güvenin sağlanabilmesi için Türkiye’de Sermaye Piyasası Kurulu (SPK), ABD’de Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu (SEC) gibi kurumlar tarafından düzenli olarak denetlense de manipülatif hareketler kimi zaman bu güveni zedeleyebiliyor. Papara Invest olarak finansal okuryazarlığını ileri taşıyacak içeriklere yer verdiğimiz platformumuzdaki bu yazımız, borsa manipülasyonu kavramına odaklanıyor. “Borsa manipülasyonu nedir?”, “Borsa manipülasyonu nasıl anlaşılır?” gibi aklındaki temel sorulara yanıt vereceğiz. Hazırsan başlayalım. 😎

Borsa manipülasyonu nedir?

Borsa manipülasyonu veya piyasa manipülasyonu, hisse senetlerinin ve diğer varlıkların fiyatlarını kontrol ederek veya yapay ve kasıtlı bir biçimde etkileyerek yatırımcıları aldatmak, bu sayede haksız kazanç elde etmek için yürütülen bir süreçtir. Manipülasyon sermaye piyasası kural ve mevzuatları gereği birçok ülkede yasa dışıdır; zira borsanın temeli, güven ve şeffaflığa dayanır. Buna rağmen manipülatör olarak adlandırılan kimseler, sermaye piyasası yasalarının etrafından dolanarak ve tespit edilmeyi güçleştirerek manipülasyon faaliyeti yürütebilir. 

Manipülatörler, genellikle büyük sermayelerle, hızlı ve profesyonel işlem yapan kişilerdir. Manipülasyon yapılan hisselerde yatırımı bulunan küçük yatırımcılar, bu gibi profesyonel ve organize işlemler karşısında çaresiz ve savunmasız kalır. Manipülatörler algoritmik manipülasyondan, ticaret botlarından da yararlanabilir ve kısa periyotlarda büyük fiyat dalgalanmaları yaratarak kazanç elde etmeyi umarlar. Böyle zamanlarda, gelişmiş araçlara erişimi kısıtlı olan ve düşük sermayelerle işlem yapan küçük yatırımcılar, maddi kayıplara uğrar. 

Borsada en yaygın manipülasyon yöntemleri

Sermaye piyasası yasaları gereği pek çok ülkede yasa dışı kabul edilse ve suç teşkil etse de borsada manipülasyon, çeşitli yöntemlerle sürdürülür. Bu yöntemlerin başlıcalarını aşağıdaki maddelerde özetliyoruz:

• Pump and dump (Şişir ve boşalt): Bu manipülasyon yöntemi, dijital varlık piyasaları da dahil olmak üzere, hisse senedi piyasalarında da görülebilen yaygın bir manipülasyon yöntemidir. Manipülasyon yoluyla kâr elde etmek isteyen manipülatörler, seçtikleri bir hisse senedinin fiyatını belirli bir periyota yayılacak şekilde yapay olarak yükseltirler. Başka bir deyişle, manipülatörler, yüklü sermayelerini zamana yayarak seçilmiş hisse senedinde bir trend izlenimi yaratabilecek alımlar yapar. Bu alımlar, küçük yatırımcıların ve diğer piyasa katılımcılarının dikkatini çeker ve manipülasyondan haberi olmayan yatırımcılar da bu hisse senedine yatırım yaparak fiyatı yukarı çekmeye devam eder. Manipülatörler, hisse senedi fiyatı için yeterince kişiye ve yeterli fiyat seviyesine ulaştıklarında, yatırımcı psikolojisini etkilemeyi başardıklarında, sahip oldukları çoğunluk varlığı aniden satar. Bu, hisse senedi fiyatında büyük bir düşüşe sebep olur ve manipülasyon dışındaki piyasa katılımcıları kayba uğrar.
  

• Wash trading: Wash trading, bir yatırımcının - piyasa yapıcının veya aracı kuruluşun, ya da en az iki aktörün, seçtikleri bir varlıkta düzenli alım satım işlemleri yaparak hacmi şişirmelerine verilen addır. Bu işlemde manipülatör, hem alıcı hem de satıcı olarak hareket eder ve işlem hacmi yükseltilir. İşlem hacimlerinin yüksek seyretmesi, manipülasyondan habersiz diğer yatırımcıların hissedeki yükselişe dair beklenti oluşturmasına neden olur. Beklenti sahibi yatırımcılar da söz konusu hisse senedinde yatırıma başlar. Bu sayede aslında yatırımcı ilgisi çekmeyen ve düşük fiyatlarda seyreden bir hisse senedi, güçlü işlem hacimlerinin etkisiyle değer kazanmaya başlar. Ancak bu değer kazanma, şirketin diğer ölçütlerinden, finansal performansından bağımsız; suni bir değer kazanmadır. Bu da, hisse senedinin çoğunluğunu elinde tutan yatırımcıların kâr etmesine yarar. Öte yandan trendin sahte olduğu açığa çıkmaya başlarken ilgili varlıkta açığa satış yapan, yani düşüş için bahse giren yatırımcılar, short pozisyonlarından da kazanç elde eder. Wash trading, ABD piyasalarında 1930’larda yasaklanmıştır.
  
  
• Cornering: Türkçeye köşeye sıkıştırma olarak çevrilen cornering, daha çok şirketin mevcut yönetiminin ve çoğunluk hissedarlarının etkisini sınırlamak üzerine kurulu bir stratejidir. Genellikle büyük sermayeli yatırımcılar, cornering’i şirketi düşmanca devralma stratejileri için uygular. Büyük sermayeli yatırımcılar, bir hisse senedindeki sahipliklerini günden güne artırır. Bu sayede şirketin fiyat hareketleri, bir ya da birkaç tekelde toplanmış olur.
  
• Spoofing: Algoritmik alım satım botlarının kullanıldığı spoofing, Türkçeye sahtecilik olarak çevrilebilir. Yüksek frekanslı ticaret (HFT) kavramının yükselişiyle öne çıktığı bilinen bu manipülasyon yöntemi, sahte alım - satım emirlerini çok hızlı ve sık bir biçimde oluşturarak işlem gerçekleşmeden önce iptal etmeye dayanır. Hızlı ve sık alım satım emirleri ilgili varlığa dair bir talep coşkusu da yaratabilir, bir karamsarlığı da tetikleyebilir. Piyasada yaratılacak bu sahte duygu, spoofing yöntemini kullanan manipülatörün kâr etmesini sağlar.
  
  
• Insider trading: Türkçede “içeriden öğrenenlerin ticareti” veya “içeriden bilgiyle alım satım” gibi tanımlanan insider trading, bir şirketin iç politikalarına ve henüz kamuoyuyla paylaşılmamış gelişmelerine dair içeriden bilgi sahibi kişilerin, bu gelişmelerin piyasa etkisini önceden bilmenin avantajını kullanarak kâr sağlamasını amaçlayan manipülasyon yöntemidir. Örneğin X şirketi, çok önemli bir satın alma anlaşmasına imza attı. Bu bilgiye içeriden sahip bir kişi, henüz anlaşma kamuoyuyla paylaşılmadan önce yüklü bir alım yaptığında, bilgi kamuoyunda paylaşıldıktan sonra kâr eder. Ya da şirketin finansal tablolarında tespit edilen usulsüzlüğe dair kamuoyu bilgilendirmesinden önce bilgi sahibi olan bir kişi, yüklü satışla zarardan kaçınmış olur. Başka bir deyişle bu senaryoda manipülatörler, gizli bilgileri kullanarak avantaj sağlar. 

Borsada manipülasyon belirtileri: Dikkat edilmesi gereken işaretler

Evet Paparalı, borsada manipülasyon için en çok kullanılan yöntemleri sıraladıktan sonra, olası bir manipülasyon senaryosunu anlamak için dikkat etmen gereken belirtileri sıralayacağız. Daha önce de sıkça vurguladığımız gibi, hisse senedi fiyatları arz ve talep dengesine göre belirlenir ve bu arz - talep dengesi, piyasa ve şirket gelişmelerinden bağımsız değildir. Bir şirketin hisse senedi, şirkete dair hiçbir olumlu gelişme, beklenti, potansiyel olmamasına rağmen istikrarlı yükselişini sürdürüyorsa ve bu yükseliş genel piyasa trendleriyle açıklanamıyorsa, o hareketlerden şüphelenilebilir. Başka bir senaryoda, bir şirketin işlem hacimleri, anormal seviyelerde arttıysa, yine söz konusu hissenin bir manipülasyonun kurbanı olduğu varsayılabilir. Hacim, fiyat hareketlerindeki sert dalgalanmalarla destekleniyorsa da yatırımcılar, insider trading gibi manipülasyon yöntemlerinden şüphelenebilir. 

Yine de aklında tut; tüm anomaliler, manipülasyon olduğunu garanti etmez. Manipülatif hareketlerin, temel analiz ve teknik analiz gösterge ve yorumlamalarıyla da doğrulanması gerekir. Eğer bir şirket, hiçbir teknik analiz veya temel analiz yorumuna göre hareket etmiyor ve tamamen sebepsiz yere fiyat hareketi ya da hacim artışı görüyorsa, o hisseyle ilgili şüpheler yavaş yavaş haklılık payı kazanabilir.

Sermaya Piyasası Kurulu gibi düzenleyici kuruluşlar, halka açık şirketlerin fiyat hareketlerindeki anormallikleri düzenli olarak takip eder. Şayet bu fiyat hareketleri endeksin geneline yayılıyorsa da SPK gibi kurumlar müdahaleci davranışlar sergileyebilir. Örneğin şubat ayının sonlarına doğru, BIST 100’ün %2’nin üzerinde değer kaybettiği bir günde Sermaye Piyasası Kurulu, İstanbul Cumhuriyet Başsavcılığı’nın olağandışı fiyat hareketleriyle ilgili soruşturma başlattığını duyurdu. SPK gibi kurumlar, bu gibi soruşturmaları gizli veya kamuoyuna açık şekilde yürütebilir ve usulsüz işlem tespiti yapan piyasa yapıcılar, aracı kurumlar veya bireysel yatırımcılar, hatta şirket sahipleri dahi idari para cezalarıyla karşı karşıya kalabilir. 

 Manipülatif hisseleri tespit etme yöntemleri

Aslında pek çok ipucunu seninle paylaştık, ancak manipülasyon tespitinde kullanman için zaman zaman dönüp bakacağın bazı ipuçlarını derli toplu sunalım:

• Geçmişe bak: Manipülasyon izleri için bakılabilecek ilk yer, tarihsel işlem hacmi verileridir Paparalı. Bir şirketin işlem hacimlerinde, şirkete dair hiçbir gelişme basına veya Kamuyu Aydınlatma Platformu’na (KAP) yansımazken düzenli artış görülüyorsa veya dönemsel olağandışı hacim artışları gözüne çarpıyorsa dikkatli olmalısın.
• Sosyal medya ve forumlara dikkat et: Bugün pek çok anonim hesap, çeşitli hisse senetleri hakkında analizlerini X gibi sosyal platformlarda paylaşıyor. Bu gibi “hisse fenomenleri”, yanıltıcı bilgilerle yatırımcı psikolojisini etkilemeye ve küçük yatırımcıları manipülasyon tuzağına düşürmeye çalışıyor olabilir. Bu noktada güvendiğin, kimliği belli isimleri takip etmen, bu kişilerin öneri ve tavsiyelerine temkinli yaklaşman gerekir. 

• Grafiği incele: Manipülatif hareketler grafiklerde de kendini gösterir. Bu noktada teknik analiz bilginden yararlanabilirsin. Olağandışı formasyon ve desenler gözüne çarpıyorsa ve bu olağandışılıklar piyasadaki diğer göstergelerle de uyumsuzsa, manipülasyondan şüphelenebilirsin. 

• Haberleri iyi oku: Bir şirketin fiyat hareketinde ani bir dalgalanma gördüğünde, bakman gereken ilk yerlerden biri Kamuyu Aydınlatma Platformu ya da şirketin haber odasıdır. Şirketler, hisse fiyatlarını etkileyebilecek gelişmeleri zamanında ve eksiksiz bir biçimde kamuoyuyla paylaşmak zorundadır. Bu noktada bir hisseyle ilgili karar vermek ve yatırım stratejini değiştirmek için şirketten gelecek resmî açıklamaları beklemek daha sağlıklı olur. Zira bazen medya da spekülatif haberlerle manipülasyonları tetikleyebilir. 

• Uzun vadeli yatırım stratejisi kur: Manipülasyonlardan etkilenme olasılığını en aza indirmek için güvenilir, yatırımcı ilişkileri departmanlarının iletişimi güçlü, kurumsal ilişkilere ve kurumsal iletişime önem veren, finansal tabloları güçlü şirketlere yatırım yaparak uzun vadede sağlam ve güvenli portföy getirisini hedefleyebilirsin. 

Manipülasyona karşı korunma yöntemleri

Ne yaparsan yap, finansal belirsizliklerin arttığı ve denetimlerin gevşetildiği dönemlerde borsalar da manipülasyona daha açık hâle gelebilir ve bu durum da küçük yatırımcıları savunmasız hâle getirebilir. Manipülasyon durumlarında dahi kayıplarını sınırlamak için haber okumalarını doğru yapmalı, finansal okuryazarlığını ileri taşımalı ve spekülatif işlemlerden kâr etme umuduyla hareket etmemelisin. Şayet bir küçük yatırımcıysan, aracı kuruluşların ve balina olarak tabir edilen büyük yatırımcıların ellerinde daha fazla kaynak ve güç olduğunu unutma. Öte yandan stop-loss emir türünü kullanarak daha akıllı bir satış stratejisi izleyebilir, zararını sınırlamak için bir dip sınır belirleyebilir ve bu sayede manipülasyonla yaşanacak ani fiyat dalgalanmalarından korunabilirsin. 

Yatırımını daha sağlam temellere oturma niyetindeysen, kullandığın kaynakları da çeşitlendirmelisin. Teknik analize de, temel analize de hâkim olman, farklı göstergeleri bir arada okuyabilme gücünü geliştirir ve bu sayede birden fazla doğrulama aracına sahip olursun. Tüm bunlar seni daha bilinçli bir yatırımcı hâline getirir. Bunun dışında, aracı kuruluşlarla yaptığın sözleşmeleri okumak, hak ve sorumluluklarını bilmek, denetleme mekanizmalarının nasıl çalıştığını kavramak da borsada uğradığın bir haksızlık için gerekli yasal adımları atman konusunda yardımcı olur. 

Borsa manipülasyonuna karşı yasal önlemler ve düzenlemeler

Türkiye’de ve Borsa İstanbul’da işlem yapıyorsan, aracı kuruluşlarla yaşadığın sorunları ve borsa uyuşmazlıklarını, Borsa İstanbul tarafından belirtilen yönergeler çerçevesinde Borsa İstanbul’a ulaştırabilirsin. Borsa işlemleri dışında yaşadığın sorunlar ise Türkiye Sermaye Piyasaları Birliği (TSBP) bünyesinde kurulmuş olan Müşteri Uyuşmazlıkları Hakem Heyeti tarafından çözümlenebilir. Öte yandan sermaye piyasalarındaki usulsüzlüklere dair, mevzuata aykırı olduğunu düşündüğün işlemlere ilişkin bilgi ve belgelere sahipsen, Sermaye Piyasası Kurulu’na, yine kurulca belirlenmiş yönergeler çerçevesinde başvuruda bulunabilirsin. Bu konular hukukun alanına girdiği için hukuki destek almanı öneririz. 

Ancak sen bir başvuruda bulunmasan dahi Sermaye Piyasaları Kurulu, borsada şeffaflık ve güvenin tesisi için aktif olarak çalışır. Kanun dışı eylemlerde bulunan aracı kuruluşlar ve yatırımcılar, SPK tarafından tespit edilir ve cezalandırılır. Öte yandan halka açık şirketler, bilançolarını veya piyasa etkisi olabilecek her türlü gelişmeyi kamuoyuna bildirmekle yükümlüdür. 

Yalnızca Borsa İstanbul’da değil, uluslararası piyasalarda da borsa manipülasyonunu önlemek için pek çok düzenleme vardır. ABD’de SEC, Avrupa’da European Securities and Markets Authority (ESMA) gibi kuruluşlar, bu manipülasyonları tıpkı SPK gibi tespitle ve gerektiğinde yaptırım uygulamakla sorumludur. Borsalar ve finansal düzenleyiciler de manipülatif eylemleri önlemek için gelişmiş denetim sistemleri ve raporlama altyapıları kullanır. Tüm bunların yanı sıra, Finansal Eylem Görev Gücü (FATF) gibi yapılar, uluslararası bir standart oluşturmak, kara para aklama ve finansal suçları önlemek için küresel işbirliğini sağlamak için kurulmuştur. 

Sıkça Sorulan Sorular

Borsa manipülasyonu yasal mıdır?

Borsa manipülasyonu yasal değildir. Borsada manipülatif fiyat hareketlerine sebep olmak ve manipülasyon yapmak, sermaye piyasası kanunları ve düzenlemeleri gereği yasa dışıdır.

Manipülasyon yapan kişiler nasıl tespit edilir?

Sermaye piyasası otoriteleri, manipülasyon yapan kişi ve kurumların tespiti için gelişmiş denetim sistemleri kullanır. Bireysel yatırımcılar da fiyat hareketlerindeki ani dalgalanmalara, işlem hacimlerindeki olağandışılıklara dikkat ederek potansiyel manipülasyon risklerini tespit edebilir.

Büyük yatırımcılar manipülasyon yapabilir mi?

Büyük yatırımcılar, ellerinde tuttukları varlık ve nakit miktarıyla fiyat hareketlerinde ani dalgalanmalar yaratabilecek güce sahiptir. Ancak SPK gibi denetleyici kurumlar, piyasalardaki ani ve olağandışı gelişmeleri yakından izleyerek manipülasyona karıştığı tespit edilen kişiler ve kurumlar için idari para cezaları ve hapis cezaları uygulayabilir.

Manipülatif işlemler hangi hisselerde daha sık görülür?

Manipülatif işlemler, genelde derinliği ve likiditesi az, hacimleri aşağı seviyelerde seyreden, yatırımcı ilgisinin canlı olmadığı hisse senetlerinde görülür. Yatırımcı ilgisinin yoğun olduğu, fiyat hareketlerinin istikrarlı seyrettiği hisse senetleri manipülasyon için tercih edilmez.

Bir hissenin manipüle edildiğinden şüphelenirsem ne yapmalıyım?

Bir hissenin manipüle edildiğinden şüphelendiğin durumda hissedeki pozisyonunu kapatman, spekülatif işlemlerden kaçınman, stop-loss emri gibi zararları durdurma özelliğine sahip emir türleri kullanman önerilebilir. 

Yatırımcılar manipülatif hareketlerden nasıl korunabilir?

Yatırımcılar, finansal okuryazarlıklarını geliştirerek, haber odalarını ve KAP gibi platformları aktif takip ederek, fenomenlerin ve hisse senedi analistlerinin öne çıkardığı hisse senetlerine temkinli yaklaşarak, stop-loss gibi emir türleriyle risklerini sınırlayarak manipülatif hareketlerden korunabilir.