Bilinçli tüketim: Gereksiz harcamaları azaltmanın yolları

Anahtar Bilgiler

• Bilinçli tüketim, tüketicilerin yaptıkları harcamaların etkilerinin yalnızca ekonomiyle sınırlı olmadığını; çevresel, toplumsal ve psikolojik etkileri de olduğunu bilmesiyle başlar. 
  
  
• Bilinçli tüketici olmak için tüketicilerin öncelikle harcama alışkanlıklarını tespit etmesi ve bu alışkanlıklarda küçük değişimler yapmayı denemesi gerekir. 
  
• Bilinçli tüketim, yaşam tarzından ödün vermeyi gerektirmez; aksine yaşam tarzının iyileşmesine ve sürdürülebilir olmasına katkıda bulunur.
  
  

Selam Paparalı! Bugün odağımızda belki de yatırıma başlamadan önce ilk olarak farkına varman gereken başlıklardan biri var. Malumundur, sen de sıkça duymuşsundur: Tüketim toplumunda yaşıyoruz ve bugünün ekonomisi, çalışarak kazandığımız ücretleri bizim için üretilen ürün ve hizmetlerden yararlanarak harcadığımız bir temele dayanıyor. Ancak unutmamalısın, yaptığın her satın alma, para ödediğin her ürün veya hizmet, aslında sadece ekonomik eylemler değil. Yaptığımız alışverişlerin her biri bir dizi sosyal, kültürel ve psikolojik temeli de barındırıyor. İşte bu yazıda biz de bir bakıma harcamanın psikolojisine, sürdürülebilir ve döngüsel tüketime, bilinci tüketiciliğe, bütçe yapmanın önemine değineceğiz. O zaman özlü bir sözle başlayalım: Bilinçli bir tüketici olmadan, bilinçli yatırımcı olmak da pek mümkün görünmüyor! 😎

Bilinçli tüketim nedir?

Bilinçli tüketim, en basit ifadeyle, ekonomiye; yaptığımız harcama seçimlerinin bizi, çevreyi ve toplumu nasıl etkilediğinin bilincine varmış bir şekilde dahil olmaktır. Doğrusu insanlık, aslında tarih boyunca her zaman yaşamak için ihtiyaç duyduğu şeyleri “tüketti.” Ancak bu tüketim örüntüleri, Sanayi Devrimi sonrasında bir hayli değişti. Sanayi Devrimi ve onu izleyen süreç, verimli üretimi beraberinde getirdi; bu da arzı artırdı. Verimlilik artışı refahı beraberinde getirdi ve bu da İngilizcede consumerism olarak anılan tüketiciliğin önü alınamayan yükselişini beraberinde getirdi. 

Diyelim ki bir kot pantolon almayı düşünüyorsun. Hiç ne kadar çok seçeneğe sahip olduğunu düşündün mü? Yeryüzündeki tüm insanların kot pantolon ihtiyacını karşılayacak, hatta bunu yıllar boyunca yapabilecek nitelikte bir arzın olduğu ortamda arzuyu kontrol etmek de önem kazandı. Bir yanda rutin işleri ve hayat tarzını tekrarladıkça mana bulmakta zorlanan insan, diğer yanda seçme paradoksunun verdiği anksiyeteyle yeryüzündeki tüm ürün ve hizmetlere “sahip olmak” ister hâle geldi. Bu döngü daha fazla fabrika, daha fazla arz, daha fazla talep, daha fazla enflasyon, daha çok sıkılaşma dönemi gibi birbirini izleyen adımlarla sürdü. Ancak her sene telefon modeli yükseltmeyi hayat memat meselesi hâline getiren bu tüketim çılgınlığı, dünya üzerindeki sınırlı kaynakların daha değerli olmasına yol açtı. Günün sonunda küresel eşitsizlikleri artarken aşırı tüketim ve israfın sebep olduğu çevresel etkiler gündelik yaşamları dahi etkilemeye başladı. Değişen mevsimler, aşırı hava olayları, kuraklık ve bir dizi beklenmedik olay, dünya için tehlike çanlarının çalmasına sebep oldu.  Geniş ölçekten bakınca daha felsefi temellerle konuşmadan edemiyoruz, ama gel ölçeği daraltalım ve sana odaklanalım.

Harcama alışkanlıklarını tanı

Bilinçli tüketim, ekonomik anlamda attığın her adımın sorumluluğunu alma ve hesabını verme cesaretini tanımlıyor aslında Paparalı. Şayet bir ürünü neden aldığını açıklayabiliyorsan, o ürüne neden ihtiyaç duyduğunu temellendirebiliyorsan, o ürünü seçerken çevresel etkisini göz önünde bulunduruyorsan, bilinçli bir tüketici olma yolundasın demektir. Biliyoruz, hayat kısa ve bazen bu kısa zamanda, yaşam telaşı içinde dünya ve çevre pek gündemimize gelemiyor. Yine de bilinçli tüketici olmak senin bireysel refahın için de bir hayli önem taşıyor. Merak etme, anlatacağız.

Papara Invest Blog’da yayımladığımız bütçe odaklı yazımızda, bütçenin tanımına ve bütçe planlamasını yapmanın önemine uzun uzun değinmiştik. Bu başlığımızı da “Harcama alışkanlıklarını tanı!” olarak seçtik. Bütçe yaparken ortaya çıkan gelir gider dengenden, bütçeni en çok yoran harcama kalemlerinden haberdar olabilirsin. Bu kalemleri gördükçe, harcama alışkanlıklarını görebilirsin. Örneğin bu ay o popüler e-ticaret sitesinde alışverişi biraz abartmış olabilir misin? 👀 Söz, kimseye söylemeyeceğiz. 🤫

Bütçe planlamasını bir alışkanlık hâline getirdiğinde, doğal olarak harcama alışkanlıklarının örüntüsünü de keşfetmiş olursun. Bu örüntüyü yakından incelersen, hangi duygu durumlarında ne gibi harcamaların arttığını, hangi harcamaların gerçekten gerekli, hangilerinin gereksiz olduğunu tespit edebilirsin. Eğer bilinçli tüketici olma yolunda daha güçlü stratejilere ihtiyacın varsa, aşağıdaki başlıkları bir kenara not etmeni öneriyoruz: 

• Seni harcamaya teşvik eden faktörleri tespit et: Evet, ekonomi her ne kadar matematiğe dayansa da aslında büyük ölçüde davranışsal ve psikoloji bilimiyle yakından ilişkili. Hatta pazarlamacılar ve satış uzmanları bu ilişkiyi çok iyi biliyor ve tüm o “son şans”, “muhteşem indirim”, “efsane cuma” indirimlerinde de tam olarak bu zaaflara odaklanıyor. Kendini izle ve harcamalarınla karşılaştır. Bu gibi indirim kampanyalarına “dayanamadığını” mı hissediyorsun? Yoksa çok stresli hissettiğin zamanlarda çok harcama yapma eğiliminde misin? Sen kendini bizden daha iyi tanırsın Paparalı.
  
• Harcadığın parayı elinde tutuyormuş gibi düşün: Papara Card veya kredi kartları gibi harcamayı kolaylaştıran kartlar çok işlevsel, ama kontrol edemediğinde bir hayli riskli. Özellikle büyük harcama yaparken harcadığın miktarı elinde tutuyormuş gibi düşünüp harcama kararını tekrar gözden geçirebilirsin.
  

• Zaruri ihtiyaçlarını gözden geçir: Evet, o son model telefonu çok istediğini biliyoruz. Peki neden istediğini biliyor musun? Bir şeyi “neden istediğini” sorgulamak, aslında isteğin ve arzunun o kadar da güçlü olmadığını gösterebilir. Yapacağın alışveriş sana uzun vadede fayda sağlayacak mı? O alışverişi şu an yapmanın bir avantajı var mı? Bu sorular işine yarayabilir.
  
  
• Hedef belirle, otomatik birikim araçlarını kullan: Sen de evinde filtre kahve makinesi olmasına rağmen favori kahvecisinden vazgeçemeyen biriysen, seni anlıyoruz Paparalı. Tabii küçük bir öneride bulunmadan da geçmeyelim. Evde demleyebileceği ya da gerçekten istemediğin hâlde satın aldığın kahvelere her ay ne kadar harcama yaptığını biliyor musun? Şayet bir kahve tutkunuysan, toplayınca hatırı sayılır bir miktar çıkar. O zaman bu miktarı ilk ay %25 azaltmayı hedefle. Örneğin o ay kahveye 2 bin TL değil de 1.500 TL harca. Ertesi ay 1.000 TL’ye düşürdüğünü fark ettiğinde, artırdığın 1.000 TL’yi hemen Papara Birikim Hesabına aktar. Hatta alışkanlığının oturduğunu düşündüğünde, doğrudan otomatik birikim talimatı ver ve her ay düzenli olarak para biriktirmeye başla. Bak, tam da James Clear’ın Atomik Alışkanlıklar dediği büyük sonuçlardan birini elde ettin!

Gereksiz harcamaları azaltmanın yolları

Ekonomi ve davranışlar arasındaki ilişkiyi birkaç pratik örnek üzerinden açıkladıktan ve psikoloji biliminin gereksiz harcamalardaki rolüne değindikten sonra, gereksiz harcamaları azaltmanın yollarını keşfetmen için anahtar bilgi olarak kullanacağın bazı hatırlatmalar da eklemek istedik. Bu ilkeleri de bir yere not et, aklına yaz. 

📌İlke 1: İhtiyaç ve istek aynı şey değildir. 

Bir ayakkabıya ihtiyacın olabilir veya en sevdiğin markanın yeni serisini istiyor olabilirsin. Bu iki durum bazen bir arada da olabilir; ki bu ikisinin bir arada olduğu durumda yapacağın harcama pek de “gereksiz” sayılmaz. Ancak yalnızca ikinci madde geçerliyse, ihtiyaçların isteklerden farklı olduğunu fark etmen gerekir. 

📌İlke 2: Planlı alışveriş, gereksiz harcamaların önüne geçer. 

Markete veya alışveriş merkezine giderken bir liste yapmayı denedin mi hiç? Görevin belli, listedeki ürünleri alacaksın, ödemeni yapacaksın ve marketten çıkacaksın. Dikkatin başka hiçbir yere kaymaz, planlı alışveriş yaptığında ihtiyaç dışında ürünlere ilgi duymazsın.

📌İlke 3: Kampanya ve indirimler her zaman avantajlı olmayabilir.

Alternatifler çok, e-ticaret ve internetten alışveriş çok kolay, her şey birkaç gün içinde kapımıza geliyor, doğru. Üstelik bazen öyle indirimler oluyor ki hayalini kurduğun ürünü bir daha o fiyata bulamayacağını düşünüyorsun. Unutma Paparalı, bu gibi durumlar çok uç vakalardır. Satıcılar her zaman kampanya ve indirim yapar, sen de o ürünü koşullarının daha iyi olduğu bir durumda satın alabilirsin. Zira satıcılar her zaman satış yapmak ister; bunu da çeşitli kampanya dönemlerinde kolaylaştırmak için seni ikna etmenin yollarını arar. Merak etme, ne ürünler, ne de kampanya dönemleri sona erer.

• Enflasyon notu: Türkiye ölçümlere göre enflasyonda düşüş eğiliminin sürdüğü bir döneme girmiş olsa da zamların ve fiyat artışlarının kronikleştiğinin farkındayız. Enflasyon sebebiyle alım gücü erirken, alınan her bir ürün bir bakıma yatırım değeri taşıyor gibi gelebilir. Yine de böyle hissettiğin zamanlarda İlke 1’e geri dönmeni, ihtiyaç ve istek arasındaki farkı sorgulamanı öneriyoruz. Tabii, bilinçli tüketici olmak istiyorsan! 😎

İlke 4: Neye ne kadar harcadığını bilmen gerekir. 

Papara Invest Blog’daki birçok yazıda vurguladığımız gibi, ölçemediğini yönetemezsin. Tam da bu yüzden, neye ne kadar harcadığını, hangi düzenli harcamaların gereksiz olduğunu bilmen gerekir. En basitinden, abone olduğun platformlar. Bugün hayatında birden fazla eğlence platformuna her ay yüzlerce lira ödüyor olabilirsin. Hangi aboneliğin aktif, hangi aboneliğini sıklıkla kullanıyorsun, hangi aboneliğini şu an iptal etsen hayatında pek de bir şey değişmez, sorman gereken sorular arasında yer alıyor. Bu sayede gereksiz harcamaların önüne geçme konusunda biraz daha yol alabilirsin. Aboneliklerini Papara’da kolayca yönetebileceğini, ödeme izinlerini kolayca açıp kapatabileceğini zaten biliyorsun. 

Dijital çağda bilinçli tüketici olmak

Yazının başında anlattığımız tüketim toplumuna geçiş sürecinin, özellikle pandemide e-ticaretin yükselişiyle yeni bir boyuta taşındığını da yadsımıyoruz. Bugün dikkatini dağıtan ve seni tüketime teşvik eden çok fazla uyaran var. Bugün her sosyal medya platformu, her e-ticaret sitesi başka bir vitrin gibi. Bildirimler, kısa mesajlar, e-postalar ve diğer iletişim araçlarıyla da sürekli bir bilgi akışı içinde, indirim kampanyalarından korunmaya ve isteklerini törpülemeye çalışmak, dijital çağda bilinçli tüketici olmanın zorluğunu vurguluyor. 

Her mecrada maruz kalınan reklamlar harcamayı teşvik ederken dönem dönem öne çıkan airfryer, robot süpürge, hatta Dubai çikolatası gibi trendler de “kaçırma” ve “geri kalma” korkusu yaratıyor. Dijital platformlarda çok fazla tüketime teşvik edildiğini düşünüyorsan, reklamlara yönelik maruziyetini reklam engelleyicilerle azaltabilir; yalnızca ihtiyacın olduğunda kullandığın pazaryeri uygulamalarının bildirimlerini kapatabilir; finansal okuryazarlığını iyileştirmek için çeşitli dijital harcama kontrol araçlarından yararlanabilirsin. Hatta bütçe yönetimini bir adım ileri taşımak için yaşam tarzını dahi değiştirebilirsin. 

Minimalist yaşam tarzıyla tasarruf etme

Bir dönemin trendlerinden olan minimalizm, bir yaşam tarzı olarak benimsendiğinde finansal refah yolunda önemli bir aşama kaydedilmiş oluyor. Minimalizm, yalnızca ihtiyaçlara odaklanılan, ancak bilinçli ödüllendirmelerden de feragat edilmeyen bir yaşam tarzını tanımlıyor. Minimalizm, örneğin, farklı etkinliklerde ve ortamlarda giyebileceğin giysilerden oluşan sadece bir gardrop yaşamını idare etmen için yetiyorsa, eskiyene kadar daha fazlasını almamayı öğütlüyor. 

Minimalizm aza kanaat etmekten ziyade; işlevselliği ve ihtiyaçları ön plana çıkaran bir tüketim anlayışını vurguluyor. İhtiyaçlara odaklanan, fazlalıklardan arınmayı öğütleyen bir yaşam tarzı, bir yandan daha az tüketerek harcamalarını kontrol altına almayı sağlarken, bir yandan da birikim ve yatırım için kaynak yaratmayı kolaylaştırıyor. Ekonominin psikolojiyle ilişkisini hatırlayacak olursak minimalist bir yaşam tarzı benimsemek, manevi bir rahatlama ve iç huzuru da beraberinde getiriyor. 

Sürdürülebilir ve döngüsel tüketimle ekonomik tasarruf ilişkisi

Yazımızın bu bölümüne kadar tüketim alışkanlıklarının bireysel refahına etkisine dair konuştuk. Ancak sadeleştiğinde, harcama yönetimini başardığında; ister istemez sürdürülebilir bir ekonomik modele de geçiş yapmış olursun. 

• Bir ürün alırken dayanıklı ürünlere odaklanır; böylece aşırı ve sık tüketimin önüne geçersin. Bu sayede daha sürdürülebilir alışveriş tercihleri yaparsın.
• Dayanıklı alışveriş tercihleri, uzun vadede ekstra maliyetlerin önüne geçmeni sağlar. Satın aldığın ürünler dayanıklı ve uzun ömürlüyse bir bakıma yatırım işlevini görmüş olur. Zira o ürün yenilemek için kullacağın bütçeyi birikim ve yatırıma dönüştürebilirsin.
• Eskiyen ürünlerini çöpe göndermek yerine geri dönüştürmenin yollarını bulur; örneğin yeniden doldurulabilir ambalajlar veya bez çantalarla plastik kullanımını azaltırsın. 
• Eskiyen ürünleri farklı alanlarda kullandıkça o ürünlerden maksimum verimi almayı başarırsın.

 Tüm bunlar biriktiğinde ve toplumsal alışkanlıklara dönüştüğünde, ülke ekonomisine ve dünyanın sürdürülebilirliğine katkıda bulunur. Büyük toplumsal değişimlere öncü olamasan da muhtemel ve kaçınılmaz tüketim alışkanlığı değişimlerinin bir parçası olur, iç huzurunu sağlar ve hem maddi hem de manevi açılardan yaşamsal refahını ileri taşırsın. 

Evet Paparalı, bilinçli tüketime ve mikro alışkanlıklara daha sürdürülebilir harcama davranışları edinmeye dair söyleyeceklerimiz şimdilik bu kadar. Dileriz bu yazı, daha bilinçli bir tüketici olma ve finansal refahını artırma yolculuğunda sana yardımcı olur. Bizimle olduğun için teşekkürler!🫶

Sıkça Sorulan Sorular

Bilinçli tüketici nasıl olunur? 

Bilinçli tüketici olmanın ilk aşaması gelir gider kontrolünü ve bütçe planlaması yapmaktan geçer. Harcamalarını bilen tüketiciler, ihtiyaç ve istek ayrımını daha belirgin bir biçimde yapabilir ve bütçe yönetimini öğrenebilir. Ayrıca tüketiciler, birikim odaklı tüketim davranışları benimseyerek yaptıkları herhangi bir alışverişin ekonomik etkilerinin yanı sıra sosyal, kültürel ve çevresel etkileri olduğunun da farkına varır.

Gereksiz harcamalar nasıl kontrol altına alınır?

Gereksiz harcamaları kontrol altına almak için bütçe planlaması yapılmalı, gelir ve gider kalemleri listelenmeli, ardından gereksiz veya isteğe bağlı olanlar ayrıştırılmalıdır. Bireyler, harcama dengelerini bu şekilde kontrol edebilir ve bütçelerini nasıl harcadıklarını keşfederek gereksiz harcamaların önüne geçebilir.

Bütçe yaparak gerçekten tasarruf edebilir miyim?

Bütçe, tasarruf etmenin ilk adımıdır. Bütçe planlaması, gelir - gider dengesinin ve harcama kalemlerinin tespiti açısından önem taşır. Harcama kalemlerini ayrıntılı bir biçimde keşfeden bireyler, tasarruf için ayrılması muhtemel kaynakları da bu harcama kalemlerini kullanarak oluşturabilir. Bütçe yapmak, tasarrufu kolaylaştırır. 

Tasarruf yaparken kaliteli yaşamdan ödün vermek gerekir mi?

Tasarruf ve cimrilik aynı şeyler değildir. İnsanlar ihtiyaçları doğrultusunda harcama yapar, ürün ve hizmetlere ihtiyaçlarına göre karar verir. Tasarruf yapmak, duygusal harcama kararlarından kaçınmayı; bilinçli tüketim kararları almayı öğütler. Aksine, tasarruf kaliteli yaşamı daha geniş bir zamana yayar ve kaliteli yaşamın sürdürülebilirliğini artırır. Tasarruf, etkin bir biçimde yapıldığında finansal refaha katkıda bulunur.

Sürdürülebilir tüketim neden önemlidir?

Sürdürülebilir tüketim, küresel çapta benimsenen ve dünyanın doğal kaynaklarını tehdit eden yıkıcı tüketim alışkanlıklarında kesin bir dönüşüm yaratabilmek için önemlidir. Sürdürülebilir tüketim ilk önce bireyde, sonra ailede, sonra toplumda ve günün sonunda tüm dünyada değişim yaratabilme potansiyeline sahiptir.