TÜFE ve ÜFE nedir, farkları nelerdir, nasıl yorumlanır?

Anahtar Bilgiler

• TÜFE ve ÜFE, sırasıyla tüketiciler ve üreticiler için fiyat değişimlerini belirlenmiş periyotlarda ölçen göstergelerdir.
  
  
• ÜFE, TÜFE’nin öncü göstergesi olarak kabul edilir. Merkez bankaları, enflasyon eğilimini hesaplamada ve faiz kararlarını belirlemede TÜFE’yi baz alır. 
  
  
• ÜFE ve TÜFE verileri değerlendirilirken baz etkisi, mevsimsellik, değişken fiyatlar gibi unsurlar göz ardı edilmemelidir.

Selam Paparalı! Biliyorsun, Papara Invest Blog sana ekonominin en temel kavramlarını, makroekonomi perspektiflerini ve takip ettiğinde yatırım stratejine katkıda bulunabilecek veri akışlarını en sade biçimlerde anlatmaya odaklanıyor. Bugün, tam da öyle bir yazıyla karşındayız. Bir tekerleme gibi hissetirse de aslında enflasyonun birincil göstergelerinden olan TÜFE ve ÜFE kavramlarına odaklanacağımız bu yazıda, tüketici fiyat endeksi ve üretici fiyat endeksi tanımlarına, TÜFE ve ÜFE verilerinin ne anlama geldiğine, hangi sinyalleri verdiğine, nasıl yorumlanması gerektiğine ve ÜFE - TÜFE ilişkisinin hangi perspektiften değerlendirildiğine dair sorularını yanıtlayacağız. ÜFE ve TÜFE’ye dair bir “Sıkça Sorulan Sorular” dokümanı arıyorsan doğru yerdesin. Hazırsan, sıkıcı gibi görünen ama çok önemli olan bu kavramları anlamaya, “nedir?” sorusunu yanıtlayarak başlayalım. 😎

TÜFE ve ÜFE nedir?

TÜFE ve ÜFE, sırasıyla tüketiciler ve üreticiler için fiyat değişimlerini belirlenmiş periyotlarda ölçen göstergelerdir. Hemen tanımlarına bakalım: 

• TÜFE nedir? Tüketici fiyat endeksi ifadesinin kısaltması olan TÜFE, hanehalkının tükettiği mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki ortalama değişimi ölçen bir veridir. Türkiye’de TÜFE verisi, aylık bazda Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından ölçülür ve veri açıklama takvimi uyarınca açıklanır. 

Bunun yanı sıra Enflasyon Araştırma Grubu (ENAG) gibi alternatif veriler de aylık bazda açıklanır. Ek olarak, İstanbul enflasyonu olarak da bilinen ve İstanbul Ticaret Odası tarafından ölçülen İTO İstanbul TÜFE verisi, yalnızca İstanbul’daki fiyat değişimlerini aylık olarak takip eden bir veri olma özelliği taşır. Bu endeksler hesaplanırken barınma, gıda, ulaştırma, sağlık gibi, “sepete” dâhil edilen çeşitli gider kalemlerindeki fiyat değişimleri aylık bazda hesaplanır. Tüketici enflasyonu ya da TÜFE verisi genellikle TÜİK ve diğer kurumlar tarafından her ayın ilk haftası içinde ilan edilmiş olur. 

• ÜFE nedir? Yurt içi üretici fiyat endeksi ifadesinin kısaltması olan ÜFE ise, üreticilerin sattığı ürünlerin fiyatlarındaki ortalama değişimi ölçen bir veridir. 

ÜFE verisi, hammadde alımından fabrikadan çıkan final ürüne kadar uzanan bir süreci kapsar ve üretim maliyetlerindeki değişimi göstermek açısından kritik kabul edilir. Hammadde fiyatları, işçilik maliyetleri, döviz kurundaki dalgalanmalar, enerji fiyatları gibi unsurlar ÜFE üzerinde belirleyici rol oynar. 

TÜFE ve ÜFE açıklaması yapıldığında aylık, yıllık, ortalama yıllık ve altı aylık gibi göstergeler hâlinde sunulur. TÜFE ve ÜFE verileri, ülkedeki enflasyonist koşulların gidişatını, fiyat artışlarındaki güncel durumu ortaya koyar ve merkez bankası tarafından para politikası belirleme sürecinde yakından izlenir. 

ABD’ye baktığımızda ise karşımıza TÜFE’ye karşılık gelen “Consumer Price Index” yani CPI ve ÜFE’ye karşılık gelen “Producer Price Index” yani PPI verileri çıkar. Bu veriler ABD'de Bureau of Labor Statistics | BLS tarafından ilan edilir. ABD merkez bankası Fed de bu verileri para politikası belirleme sürecinde dikkate alır ve yakından izler. 

TÜFE ve ÜFE arasındaki temel farklar nelerdir?

TÜFE ve ÜFE, ölçüm yaptıkları segment bazında farklılaşır. Daha az teknik bir ifadeyle, TÜFE tüketiciler için yaşanan fiyat değişimlerini ölçerken ÜFE üreticiler için yaşanan fiyat değişimlerini ölçer. Her ikisi de aynı periyotta, benzer şekillerde açıklanır. TÜFE, belirlenmiş sepetler ışığında tüketicilerin bir ürün veya hizmet satın aldığında ödediği fiyatları ele alırken; ÜFE ise üreticilerin fiyat değişimlerini ölçer. Kelime kökeninden bakacak olursak, TÜFE nihai tüketimi, ÜFE ise üretim aşamasını temsil eder.

Ancak bu iki veri, elbette birbiriyle ilişkilidir. Zira ÜFE’de beklenti üstü gelen artış, üreticilerin fiyat etiketlerine yansıtacağı zam oranlarını da belirler. Yani genelde, ÜFE’de artış görüldüğünde, bu artışın kademeli olarak TÜFE’ye de yansıması belli olur. Zira işletmeler, kâr marjlarını korumak için artan maliyetleri ve değişen üretici fiyatlarını, ürün ve hizmetlerinin fiyat etiketlerine, yani tüketiciye yansıtır. Bu da ÜFE ve TÜFE zincirleme etkisini ortaya çıkarır. 

Enflasyon takibinde TÜFE mi ÜFE mi daha önemli?

Tüm bu anlattıklarımız, ÜFE’nin, yani üretici fiyatlarındaki değişimin bir öncü gösterge olduğunu gösteriyor. Zira ÜFE’de yaşanan bir gelişme, belirli bir zaman döngüsü içinde TÜFE’ye yansır. Ancak enflasyon takibinde nihai gösterge, pek çok merkez bankası tarafından TÜFE olarak kabul edilir. Hatta merkez bankaları, ayrıntılarını ilerleyen başlıklarda vereceğimiz “çekirdek TÜFE” veya çekirdek enflasyon kavramını baz alır. Çekirdek TÜFE, enerji gibi değişken fiyatların sepet dışında bırakıldığı bir veridir. Yatırımcılar da manşet TÜFE ve çekirdek TÜFE verilerini daha yakından takip eder. Zira ÜFE’nin dolaylı etkileri de TÜFE’de kendini gösterir ve değişkenlikler devre dışı bırakıldığında TÜFE, enflasyonist eğilimlere dair en belirgin sonuçları vermeye daha yatkındır. Öte yandan ÜFE, enflasyonun yönünü tahmin etmede bir öncül olarak kabul edilebilir. Özellikle enflasyon hedeflemesi yapan merkez bankaları, ÜFE verisini fiyat geçişkenliği ve olası arz şoklarını tahmin etmede bir yardımcı gösterge olarak kabul ederken, TÜFE ile para politikasını belirleyebilir. 

Yatırımcılar perspektifinden değerlendirdiğimizde ise ÜFE, maliyet analizinde, özellikle de sanayi, enerji ve hammadde ihtiyacı duyan şirketlerin değerleme süreçlerinde ve kârlılık projeksiyonlarında baz alınan bir gösterge olarak öne çıkar. Yatırımcılar, ÜFE verilerini hesaba katarak risk analizi yapabilir. TÜFE ise portföyün değerini ölçmede, bu değerin değişimine dair fikir sahibi olmada kullanılır. 

TÜFE – ÜFE makası ne anlama gelir?

Bu iki veri arasındaki farklılık, TÜFE - ÜFE makası olarak adlandırılır. Üretici ve tüketici fiyatları arasındaki farkı vurgulayan bu makas genişlediğinde, üretim maliyetlerinin nihai tüketici fiyatlarına yansıma potansiyeli, yani bu iki veri arasındaki geçişkenlik zayıflamış kabul edilir. Başka bir deyişle üreticiler, fiyat artışları yaşamış olsa da bu artışı tüketiciye yansıtmamış; zira TÜFE’de benzer bir değişim henüz gözlemlenmemiştir. Üreticiler bu kararlarına sadık kalırsa, kârlılıkları düşer.

Yine de ÜFE’de TÜFE’ye kıyasla daha hızlı artış görülmesi, enflasyonist baskıların yakın olduğunu gösterebilir ve merkez bankalarına TÜFE’nin de birkaç ay içinde yukarı yönlü hareket edebileceği mesajını verebilir. Merkez bankaları böyle zamanlarda para politikası araçlarını ve makroihtiyati tedbirleri kullanarak enflasyonist baskıyla mücadele için bir strateji ortaya koyar. Diğer yandan TÜFE’nin ÜFE’ye kıyasla daha hızlı artışı, enflasyona dair yazımızdan da hatırlayacağız üzere Paparalı, talep bazlı bir enflasyon sinyali olarak okunabilir. Üretici maliyetleri artmamış olsa da tüketicilerin piyasada ürün ve hizmetlere yönelik yükselen talebi, arzın daralması sonucu fiyatları yukarı taşıyabilir ve bu da TÜFE’de ÜFE’ye kıyasla daha yüksek bir artışa sebep olabilir. 

TÜFE’deki artış, alım gücünün azalması anlamına da gelir. Alım gücü azalırsa, ekonomik yavaşlama riskleri ortaya çıkar. Gördüğün gibi, makroekonomide tüm kavramlar birbiriyle bağlantılı!

Piyasalar TÜFE ve ÜFE verilerine nasıl tepki verir?

Piyasalar, hem Türkiye’de hem ABD’de her ay enflasyon verisi olarak kabul edilen ÜFE ve TÜFE verilerini yakından takip eder. ÜFE ve TÜFE, enflasyonist baskıların potansiyeline dair ipuçları taşır. Artan enflasyonun kârlılıkları baskılayacağını, bu durumun da yatırımcılar için daha az getiri potansiyeli anlamına geleceğini daha önceki yazılarımızdan zaten biliyorsun. Dolayısıyla TÜFE - ÜFE verilerinin yatırımcı tepkisine ve piyasa fiyatlamasına etkisini şöyle anlatabiliriz: 

• Beklentilerin üzerinde gelen ÜFE ve TÜFE verisi, yüksek enflasyonun kalıcı olacağına dair kaygıları güçlendirir ve bu da satış dalgalarını tetikleyebilir.
• Beklentilere uygun gelen ÜFE ve TÜFE verilerinin piyasa etkisi de sınırlı olur.
• Beklenti altında gelen bu veriler, piyasada yükselişi destekleyebilir; zira yatırımcılar enflasyonun kontrol altında tutulduğuna ikna olabilir. 

Beklentiler, her ÜFE ve TÜFE açıklaması öncesi çeşitli finans kuruluşları, araştırma şirketleri ve medya kuruluşları tarafından, çeşitli piyasa katılımcılarının dahil olmasıyla belirlenir. Katılımcılar, TÜFE ve ÜFE değişimlerine dair tahminlerini sıralar ve bu tahminlerin medyanı, ortak beklenti olarak adlandırılır. Şimdi yukarıdaki açıklamalardan hareketle, yüksek TÜFE’nin hisse senetlerindeki, dövizdeki, altındaki ve tahvil piyasasındaki değişiklikleri nasıl tetiklediğini kısaca özetleyelim.

• Yüksek TÜFE, tüketici talebinde daralma işareti olarak yorumlanabilir ve bu da özellikle otomotiv, perakende, dayanıklı tüketim gibi sektörlerde satışlara sebep olabilir. 
• Yüksek ÜFE ise enerji, sanayi gibi hammadde ve işçilik bağımlı şirketlerin kârlılıklarını etkileyeceği beklentisiyle bu sektörlerde düşüşe sebep olabilir. 
• Beklenti üstü gelen veriler, dövizde artışa (daha doğrusu yerel parada düşüşe) sebep olabilir. Zira beklenti üstü TÜFE, merkez bankasının faiz artışlarıyla para arzını kısabileceği beklentisini yaratır. 
• Keza altın da, bir enflasyon koruyucusu olarak görüldüğünde, TÜFE’nin yüksek gelmesi durumunda yukarı yönlü bir hareket sergileyebilir. 
• Yüksek TÜFE ve ÜFE, tahvil getirilerinde yükselişi beraberinde getirir; zira yatırımcılar enflasyon konusunda reel getiri elde edebilmek için daha yüksek faiz talep eder. Düşük enflasyon (yani ÜFE - TÜFE) verileri ise tahvil faizlerinin düşmesini sağlar, tahvil fiyatlarını yukarı çeker. 

ÜFE ve TÜFE’nin beklenti üstü geldiği dönemlerde enflasyona karşı dirençli sektörler, tahviller ve fonlar, daha çok ilgi görür. Sen de Papara Invest’te Papara Listeleri içinden enflasyona dirençli hisse senetlerini ve fonları görebilirsin Paparalı. 

ÜFE – TÜFE ilişkisi: Hangi sinyali ne zaman verir? ÜFE - TÜFE nasıl yorumlanır?/

Pek çok ayrıntıyı ve notu seninle paylaştık ama, ÜFE ve TÜFE ilişkisinin hangi sinyali ne zaman vereceğine, ÜFE ve TÜFE verilerinin nasıl yorumlanacağına dair son notlarımızı da eklemeden geçmeyelim. ÜFE ve TÜFE okumasında dikkat edilmesi gerekenler şu şekilde sıralanabilir. 

• ÜFE verilerini göz ardı etme. ÜFE verileri, TÜFE’nin öncülüdür ve birkaç ay sonraki tüketici enflasyonu konusunda referans gösterge değeri taşır. Başka bir deyişle, ÜFE verisini diğer gelişmelerle birlikte doğru okursan, borsa, altın ve tahvil yatırımlarında öngörülerine dayalı pozisyon alabilir ve varlıklarını erken çeşitlendirebilirsin. 
• Çekirdek TÜFE’yi de hesaba kat. Enerji ve gıda kalemleri, oynak ve değişken fiyat kalemleridir. Zira mevsimsellik, bölgesel şoklar ya da jeopolitik gibi gelişmeler, bu fiyatlarda hızlı dalgalanmalara yol açabilir. Sepetteki bir öğede yaşanan hızlı dalgalanma, enflasyonun doğruluğunu zedeleyebilir. Doğru eğilimleri takip etmek için çekirdek TÜFE önem arz eder. 
• Baz etkisine aldanma. Çok önemli kavramlardan birini de buraya ekledik, elbette Paparalı. Enflasyon (yani ÜFE - TÜFE), karşılaştırmalı bir veridir. Değişim oranını gösterir. Geçtiğimiz yılın çok yüksek / çok düşük verisiyle karşılaştırma yapıldığında, yanıltıcı olabilir. Buna da baz etkisi denir. 

• Mevsimselliği unutma: Tarım, giyim, turizm gibi sektörlerde fiyat artışları ve düşüşleri belirli dönemlerle denkleşir. Mevsimsellik de enflasyonist eğilimleri doğru okumayı engelleyen unsurlardan biridir. 
• Nereye, ne zaman, ne için bakacağından emin ol. Aylık TÜFE ve ÜFE verileri, kısa vadeli eğilimleri gösterirken yıllık veriler, trendin geneline dair fikir sahibi olmak açısından daha iyi referanslardır. 

En temel iki kavramı, ÜFE ve TÜFE’yi karşılaştırmalı bir biçimde açıkladık. “Sıkça sorulan sorular” gibi bir yazıyla enflasyonun göstergesi olan bu iki verinin nasıl değerlendirilmesi gerektiğine dair en kritik bilgileri özetledik. Dileriz bu yazımız sana faydalı olmuştur Paparalı!